Kemalizm ile gelen işçi hakları… 1.İzmir İktisat Kongresi

Prof. Dr. Afet İnan, Birinci İktisat Kongresi’nden 58 yıl sonra 1981 yılında toplanan İkinci İktisat Kongresi’nde sunduğu ve hangi ortamda Birinci İktisat Kongresi’nin çalışmaya başlandığını hatırlamak amacıyla ele aldığı kitabında; acz içinde olan Osmanlı Hükümeti’nden, Vahdettin’in Meclisi Mebusen’ı feshettiğinden ve İtilaf devletlerinin memleketi işgalinden bahsederek, Mustafa Kemal’in kayıtsız şartsız tam bağımsız Türkiye kurma ülküsünden söz eder.

Cumhuriyet’in ilk yıllarında 30 Ekim 1923 Hükümetinde görev alan Mustafa Necati şöyle anlatır:

“Her yer haraptı. Barınacak sığınak bile yoktu. Evler yıkılmış, yollar geçilmez hale gelmişti. Halk her şeyi devletten beklemek mecburiyetindeydi. Milli Mücadele devrinde tekalifi milliye olarak halktan alınan mevcudu tüketmişti. Vergiler çok ağırdı ve mükellefin bu vergileri ödemesi zordu. Devletin başka varidatı da yoktu. Bir basit daire içinde olduğumuzu görmemek mümkün değildi .Lozan’da elde ettiklerimizi de karşımızdakilerin hazmetmeyeceğinin idrakinde idik…(Okyar F.. 1980, s.357)

Atatürk, bu durumda dahi dış ülkelerden borç almayarak enflasyona gitmeden, bütçe tasarrufu ve halktan uzun vadeli borç alarak ülkeyi harap halinden kurtarıp çağdaş ve üreten bir toplum haline getirmeyi başarmıştır.

İktisadi hayatın canlanması için Lozan Barış Konferansı sürerken ve müzakerelere ara verildiğimi bir zamanda toplanan, mandacılığa en güzel yanıt olarak da tanımlanan ve “Milletimiz mazisinden değil, Artık istikbalinden mesuldür.” sözüyle akleden Kongre’de ormanlardan köylüye, çiftçiden yollara, madencilikten ticaret odalarına Ziraat Bankası’ndan yabancı sermayeye kadar birçok konu ele alındı.

“İlk kez, böyle bir kongre toplanıyor. Ülkenin ihtiyacını, ulusun yeteneğini ve kudretli dünya ekonomisi organizasyonu göz önünde tutarak gereken önlemleri saptamalısınız. Aziz Türkiye’mizin iktisaden yükseliş yollarını aramak ve bulmak gibi vatani, yaşamsal ve ulusal bir kutsal amaç için bugün burada toplanmış olan sizlerin, sayın halk temsilcilerin huzurunda bulunmaktan çok mutluyum” diyerek açılış konuşması yapan Mustafa Kemal yaptığı konuşmada “Biliyorsunuz ki Osmanlı Devleti “Uhudu Atika” namı altında bir takım kapitülasyonların esiri idi. Memleket dahilindeki hıristiyan unsurlar birçok imtiyazlara, muafiyetlere sahip bulunuyordu. Bir devlet, kendi memleketinde bulunan yabancılara hakkıı kazasını tatbik etmezse, bir millet, kendi halkından adlığı bir vergiyi yabancılardan almaktan men edilmiş bulunursa, bir devlet hayatını kemiren kendi dahilindeki unsurlar hakkında tedbirler almaktan men edilirse böyle bir devletin hakimiyetine sahip bağımsız bir devlet olduğuna inanmak doğru olur mu?” diyerek bağımsız ekonominin öneminin altını çiziyordu.

Çiftçi, tüccar, sanayi ve işçi kesimlerini temsil eden 1135 kişinin katıldığı kongrenin kararları arasında bulunan işçi grubunun iktisadi esaslarına dair ise 34 maddede karar kılındı:

Madde 1 – Amele namiyle hitap edilmekte olan kadın ve erkek erbab‐ı sây ve ameleye bundan böyle işçi denilmesi. (müttefikan kabul).”

Madde 2 – Sari hastalıklar ve bilhassa verem son zamanlarda işçiler ve umum muhtacın ve ailelerinde pek ziyade tahribat yaparak ırkın özünü mahvetmekte olduğundan hasılatı tesis edilecek verem tecridhaneleri, sanatoryum, emzikhaneleri ve hastanelerin masraflarına karşılık tutulmak üzere (sıhhat vergisi) namiyle bir verginin temettzu vergisine bir miktar zammı (İşçiler, çiftçiler, müttefikan kabul, sanayi ekseriyetle kabul, ticaret red.)

Madde 3 – Meb'us ve belediye intihâblarında temsil‐i meslekî usulünün kabulü. (Üç grup ekseriyetle kabul, ticaret red).”

Madde 4 – Dernekler yani sendikalar hakkının tanınması. Tatil‐i Eşgâl Kanununun yeniden işçilerin hakkını tanımak üzere tetkik ve tanzimi. (müttefikan kabul).

Madde 5 – Ziraattan maada sanayi işçileri ile bilûmum işçiler için (bir saat) istirahat müddeti hariç olmak üzere çalışma müddetinin sekiz saat olarak kabulü. (müttefikan kabul).

Madde 6 – Sekiz saat çalışan bir işçinin gece dahi çalıştırılmasına mecburiyet hasıl olduğu takdirde yalnız dört saat çalıştırılacak ve tam gündelik alacak. Yalnız gece çalıştırılan işçiler gündüz işçisi gibi sekiz saat çalışır, fakat iki kat gündelik alır. (birinci fıkra müttefikan kabul ikinci fıkra üç grup red, işçiler ısrar).

Madde 7 – Maden ocaklarında çalışan işçilerin altı saatlik mesaisinin bir gündelik itibar olunması. Ve maden ocaklarında onsekiz yaştan dûn olanlarla kadınların çalıştırılmaması. (müttefikan kabul).”

Madde 8 – Alelumum sanat müesseselerinde ve gümrüklerde oniki yaşını ikmal etmeyen çocukların çalıştırılmaması için leyli ve meccani müsesseseler açılması veya azami dört saat çalışma işe hafif işlerde çalıştırılmalarına müsaade edilmesi. (Üç grup müttefikan kabul. İşçiler oniki yaşını bitirmemiş çocukların alelıtlak çalıştırılmamasında ısrar.)

Madde 9– Sanat müesselerinde, matbaalarda ve gümrüklerde üç ay çalışan bir işçiye(sabit işçi) denilmesi(Üç grup müttefikan kabul, ticaret red.)

Madde 10 – Bilûmum müesseselerde sabit işçi olarak istihdam edilen kadınlara doğurmazdan evvel ve sonraya ait olmak üzere sekiz hafta ve her ay üç gün izin verilmesi. Ve bu gündelikleriyle aylıklarının tamam verilmesi.” (müttefikan kabul).”

Madde 11 – Bilûmum işçi gündeliklerinin memleket maişetiyle mütenasib olarak hadd‐i asgari miktarının her üç ayda bir defa dernekler teşekkül edinceye kadar işçi mümessilleri hazır olduğu halde belediye meclislerince tayiniyle müesseseler tarafından vacîb‐ül‐ittibâ olmak üzere neşir ve ilanı. (müttefikan kabul).”

Madde 12 – İşçi gündelik ve aylıklarının umum müesseselerde nakden ve muntazaman verilmesi

Madde 13 – Haftada bir gün işçilere istirahat müddetinin verilmesi… (müttefikan kabul).”

Madde 14 – (1 Mayıs) gününün Türkiye İşçileri bayramı olarak kanunen kabulü. (sanayi ve işçi müttefikan, çiftçi ve tüccar ekseriyetle kabul).”

Madde 15 – Sabit işçilerin hafta tatilleriyle resmi günlerde ve işçi bayramı gününde gündeliklerinin tam verilmesi. Umumi tatil günlerinde işçileri çalıştırmak mecburiyeti hasıl olduğu takdirde, iki kat gündelik verilmesi. (birinci fıkra üç grup tarafından red, işçiler tarafından ısrar, diğerleri müttefikan kabul).”

Madde 16 – Umum sanat müesseselerinde ve gümrüklerde ve matbaalarda ve şirketlerde müstahdem işçilerin hastalandıkları takdirde üç aya kadar gündeliklerinin tam verilmesi. Ve üç ay hastalanan ve hastalığı şifa bulmayan bir illetle malûl olduğu tahakkuk eden işçilerin işten çıkarıldıkları takdirde müesseselerin iktidar‐ı malîyesi ile mütenasib ikramiyeler vermeleri. (birinci fıkra üç grup tarafından red, işçiler ısrar. Diğer fıkra müttefikan kabul).”

Madde 17 – Evlenecek işçilere gündelikleri verilmek şartiyle bir hafta izin verilmesi. (müttefikan kabul).”

Madde 18 – Bir sene iş başında bulunan işçilere senede bir ay izin verilmesi ve gündeliklerinin tam îtası. (üç grup red, işçiler ısrar).

Madde 19 – Daimî büyük sanat müesseselerinde, gümrüklerde, şömendöfer, elektrik ve tramvay gibi şirketlerde, maden ocaklarında çalıştırılan işçilerin kaza ve ihtiyarlık dahil olduğu halde hayat sigortasına rabıtları ve sigorta ücretinin müessese sahibleriyle işçiler tarafından yarıyarıya verilmesi. Ve derneklerin koyacağı tekaüdiye hakkının müesseselerce tanınması. (müttefikan kabul).”

Madde 20 – İş başında sakatlanan umum işçilerin sermayedarlar ve müesseseler tarafından hayatlarının emniyet altına alınması. (üç grup red, işçiler israr).”

Madde 21 – İki yüzeli işçi kullanan fabrikalar, şirketler müesseseleri içinde veya yakında bir dispanser, maden ocaklariyle büyük kıt'ada ormanları işleten ve ormanlarda fabrika yapan sermaye sahiblerinin veya şirketlerin ve tuzlaların cıvarında birer hastane ve maden ocaklarında işçiler için behemehâl birer parasız hamam yapmalarına mecbur tutulmaları. (müttefikan kabul).

Madde 22 – Sanayi ve Mesai Müdüriyeti Umumiyesinde bir mesai heyeti tefişiyesinin ihdası ve bu heyete Birlikler İttihadından müşavir kabulü(Ekseriyetle kabul)

Madde 23 – Sanat müesseseleri ve işçi çalıştıran diğer müesseselerin mevcut sıhhî nizamlara tevfikan daimî surette sıhhiye memurları tarafından teftiş ettirilmesi ve bu hastanelerin yapılması.”

Madde 24 – Büyük sanat müesseseleriyle, şirketler, madenler, tuzlalar ve büyük kıt'ada orman işletenler ve bu ormanlar civarında fabrika yapanların müesseseleri yakınında işçileri için sıhhî evler yapmalarına mecbur tutulması, veya ev kirası zammı vermeleri (üç grup müttefikan, tüccar grubu ekalliyetle kabul).”

Madde 25 – İşçi çocuklarının şehit çocuklarından sora tercihan leylî sanat mekteblerine meccanen kabulü. (müttefikan kabul).”

Madde 26 – Memlekette açılacak bütün işlerin Türk erbab‐i sây ve ameline tahsisi. (müttefikan kabul).”

Madde 27 – Mernleket dahilinde ticaretin tamamen serbest bulunmasi ve inhisar şeklinde imtiyaz verilmemesi(Müttefikan kabul)

Madde 28 İnhisar suretiyle memleketimizde icrai ticaret etmekte olan Tütün Rejisi inhisarının hemen ilgası( Ve imtiyazlı ecnebi müesseselerinin devletleştirilmesi(Birinci fıkrası müttefikan kabul, sonuncu fıkrası yalnız işçiler tarafından kabul ve diğer gruplar red.)

Madde 29 – Ham eşya ve memleketirnizde mebzulen yetişen ve birinci derecede ihracat mevaddı meyanında bulunan tütün, pamuk, palamut, üzüm, incir ve ikinci derecedeki yün, tiftik, deri gibi mevaddın işlenmedikçe ihracaatının kat’iyyen men’i. İhracı halinde de ağır ihracat resmine tabi tutulması(Sanayi ve işçi müttefikan kabul, tüccar ve çiftçi grupları; buna müteallik mukarreatı nakzetmemek üzere tab’ını müttefikan talep)

Madde 30 – Temettu Kanununun servet ve kazanç itibariyle her ferde gelir üzerinde tarhını temin eden bir kanunun tanzimi( Ve bu meyanda işçilerin temettu vergisinden kat’iyyen affı, ve onbin lirayı mütecaviz sermaye üzerine “müterakki sermaye” ve miras ve vergisinin ihdası) (Birinci fıkra müttefikan kabul, diğer iki fıkra üç grup tarafından red, içiler ısrar)

Madde 31 – Hiçbir asrî zihniyete uymayan esnaf talimatnâmesinin ilgasıyla cemiyet teşkili hakkının her sınıf halka kanun mucibince bahşedilmesi. (müttefikan kabul).

Madde 32 – Gediklerin, kabzımallığın, sırık hamallığının kat'iyen ilgası. Limanlarda, gümrüklerde kâhya vesair namlarla işçinin hukukunu kaybettiren ve memlekette işçiyi istibdatla kullanan kimselerin faaliyetlerine meydan verilmemesi. (müttefikan kabul).

Madde 33 – Müesseseler tarafından her sene işçilere verilecek ikramiyenin müsavatla tevzii. (üç grup müttefikan kabul, tüccar ekalliyetle kabul)

Madde 34 – Ziraat işlerinde kullanılan işçiler yukarıki maddelerin ahkâmından müstesnâdı( (müttefikan kabul)

Kaynak: Türk Tarih Kurumu BasımeviAnkara1989