Lozan zaferinin mimarlarından İsmet İnönü.

Lozan'da İsmet Paşa, 22 Kasım 1922 tarihli oturumda Misakı Milli'de belirtilen biçimde Batı Trakya'da halk oylaması yapılmasını istedi. Yunan ve Türk temsilci heyetleri B. Trakya konusunda konferansa ayrı ayrı nüfus istatistikleri sundular. Yunan istatistiklerine göre Rumlar, Türk istatistiklerine göre Türkler fazla görünüyordu. İsmet Paşa'nın verdiği rakamlar, çok ayrıntılıydı, tek tek köyleri de içeriyordu. Curzon ve Venizelos, İsmet Paşa'nın verdiği rakamlara itiraz ettiklerinde İsmet Paşa, “Öyleyse neden plebisite karşısınız?” diye sordu. Sorusu cevapsız kaldı. İsmet Paşa, “Türkiye'nin istediği toprakların eski çağlardan beri Türk olduğunu” ileri sürünce Venizelos, “Göz önünde tutulması gereken şimdiki durumudur” diyerek buna da karşı çıktı. Türkiye'nin 1913'te kaybettiği Batı Trakya'da Türk halkı katledilmiş, göçe zorlanmıştı. Buna rağmen Türkiye'nin Batı Trakya'da halk oylaması yapılması isteği Lozan'da kabul edilmedi.

Lozan'da İsmet Paşa Ege Adalarını istediğinde İtilaf devletlerinin buna karşı ileri sürdükleri gerekçelerden biri yine demografikti. 25 Kasım 1922 tarihli oturumda Venizelos, “Bu adaların pek çoğunda hiçbir yabancı unsur bulunmaksızın, sadece Rum nüfusu yaşamaktadır. İstanköy, Bozcaada, Rodos gibi birkaçında küçük bir Türk azınlığı vardır” dedi. Venizelos daha sonra bu adalardaki nüfus istatistiklerini verdi. Yunanistan, yine demografik yapıya dayanarak Gökçeada ve Bozcaada'yı da Türkiye'ye bırakmak istemiyordu. Bu adaların 1913'ten beri Yunan egemenliği altında olduğunu belirten M. Caclamanos, Gelibolu'dan gelen 10.000 Rum'un Gökçeada'ya (İmroz) yerleştirildiğini, İmroz'un Yunanlı karakterde olduğunu ve Türkiye'ye verilemeyeceğini söyledi. Lord Curzon da adalar konusunda nüfus durumunu ileri sürdü:  “İmroz'da 19.000 Rum bulunmasına karşılık hiç Türk yoktur. Bozcaada'da 1912'de 5.420 Rum, 1.200 Müslüman bulunmaktaydı” diyerek Gökçeada ve Bozcaada'nın Yunanistan'da kalması gerektiğini vurguladı.  Buna karşı İsmet Paşa, söz götürmez biçimde Türk çoğunluğun bulunduğu Batı Trakya'da coğrafi ve siyasal zorlukların etnik düşüncelere üstün tutulduğunu hatırlattı, adalar konusunda bu kuralın tersine çevrilmek istendiğini söyledi, çifte standarda dikkat çekti.

İsmet Paşa daha önce kaybedilmiş olan adaları Lozan'da geri istedi, ancak özellikle adaların nüfus yapıları ileri sürülerek bu istek kabul edilmedi. Ancak Türkiye Lozan'da –nüfus yapılarına karşın Gökçeada ve Bozcaada'yı kurtarmayı başardı.

İsmet Paşa'nın Lozan'da Musul'u isterken ileri sürdüğü nedenlerden ilki “etnografik nedenler” başlığını taşıyordu. (Diğerleri siyasi, tarihi, coğrafi, ekonomik ve askeri nedenler.)

İsmet Paşa, “etnografik nedenler” başlığı altında Musul'da Araplarla Müslüman olmayanların azınlıkta, Kürtlerle Türklerin çoğunlukta olduğunu istatistiklerle açıkladı; Türklerle Kürtlerin ortak kültür ve geleneğe sahip olup yüzyıllarca birlikte yaşadıklarını ve yaşamak istediklerini, TBMM'de Kürt vekillerin olduğunu söyledi. Musul halkının (Kürtlerin ve Türklerin) Türkiye'ye bağlanmak istediğini belirtti. Buna karşı İsmet Paşa'nın verdiği nüfus istatistiklerinin gerçeği yansıtmadığını söyleyen Lord Curzon, İngiliz subaylarının 1921'de kaydettiği rakamları verdi. Buna göre Musul'daki tüm nüfusun yaklaşık yarısını Kürtler, dörtte birini Araplar, onikide birini Türkler oluşturmaktaydı. Curzon ayrıca Kürtlerin görünüş ve geleneklerinin Türklerden farklı olduğunu, Kürtlerle Türklerin anlaşamadıklarını, Kürtlerin özerk veya bağımsız Kürdistan kurmak istediklerini söyledi. Curzon'un Kürtlerle Türkleri ayırmaya çalışan bu ifadelerine Ankara'da TBMM'deki Kürt milletvekilleri, TürkKürt birlikteliğine vurgu yaparak cevap verecekti. Mustafa Kemal (Atatürk) de sıkça Türklerle Kürtlerin birlikte yaşayan “öz kardeş” olduklarını belirterek İngiliz bölücülüğünü önlemeye çalışacaktı.

Sonuçta hem İsmet Paşa, hem Lord Curzon, demografik yapıya (nüfus yapısına) dayanarak Musul'a sahip çıktı. Ancak görüşmeler tıkandı. Musul konusunun çözümü Lozan sonrasına bırakıldı.

Lozan'da demografi etkisi son olarak “mübadele” konusunda kendini gösterdi. Lozan'da kararlaştırılan nüfus mübadelesine göre İstanbul'daki Rumlar ve Batı Trakya'daki Türkler hariç karşılıklı nüfus değişimi yapılacaktı.

Sonuçta Lozan Antlaşması'nın şekillenmesinde demografinin etkisi büyüktü.

★★★

Cumhuriyet kurulurken Türkiye'de insanların çoğu hastaydı, bebek ölüm oranı çok yüksekti. Okuma yazma oranı çok düşüktü. İnsanlarda yurttaşlık bilinci çok zayıftı. Bu nedenle Cumhuriyeti kuranlar her şeyden önce bu demografik yapıyı düzeltecek önlemler aldılar. Hastalıklarla mücadele ve eğitim seferberliği ile sağlıklı ve nitelikli bir nüfus artış hızı yakalandı. Atatürk'ün, “Türkiye Cumhuriyetini kuran Türkiye halkına Türk milleti denir” anlayışıyla etnik kökene, dine, mezhebe bakılmadan “ulus bilincine sahip yurttaşlar” yetiştirilmek istendi. Böylece ulus devlete uygun bir demografi oluşturulmaya çalışıldı.

★★★

Osmanlı'nın dağılması ve Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasında demografik değişimin rolü büyüktü. Emperyalizm, Kurtuluş Savaşı sırasında demografik yapıdaki etnik ve dinsel farklılıkları kullanarak Türkiye'yi bölüp parçalamayı denedi. Buna karşılık Anadolu merkezli bir Türk ulus devletinin kurulmasında da demografik yapı etkili oldu. (Çünkü I. Dünya Savaşı sonrası Anadolu'daki Türk nüfus artmıştı).

★★★

Demografik değişim, ülkelerin sosyal, kültürel ve hatta siyasal yapısını değiştirebilir. Bu nedenle modern devletler demografik değişim konusunda dikkatlidir, değişim sürecini kontrol ederler, sığınmacı ve göçmen politikaları vardır, sınırların kevgire, ülkenin yolgeçen hanına dönmesine izin vermezler.

İsmet Paşa'nın Lozan Konferansı'na sunduğu Batı Trakya nüfus istatistiklerinden biri.

https://www.sozcu.com.tr/2021/yazarlar/sinanmeydan/demografivedevlet6556824/